Historia gminy

Dobroszyce – ośrodek władzy książęcej w latach 1675 – 1700

Historia wsi gminnej Dobroszyce pełna jest zagadek, dotyczących wcześniejszych nazw wsi i nazwisk jej właścicieli. Dlatego tutaj zaczęto historię Dobroszyc, jako ośrodka władzy książęcej, od najbardziej historycznie uzasadnionej nazwy wsi o brzmieniu – Dreske, która występowała najpóźniej w drugiej połowie XVI w.

W źródłach pojawia się ona w 1589 r. jako własność rodu Heugelów. Andreas von Heugel w latach 1598-1601 r. wybudował dwór w Dreske, ponadto wzniósł obok kościół z wieżą. Później nazwisko właścicieli wsi wiąże się z księciem wirtembersko–oleśnickim Sylwiuszem Nimrodem, który w 1649r. oficjalnie objął księstwo oleśnickie. Książe będąc panem lennym starał się zwiększać powierzchnię księstwa poprzez zakupy posiadłości szlacheckich.  Między innymi w latach 1652-1655 r. kupił od Konrada von Heugel wieś Dreske razem z majątkiem rycerskim, w którym istniał murowany dwór z wieżą, obwałowany i chroniony fosą. Książę dokonał w tej wsi renowacji kościoła i 23 maja 1655 r. poświęcił go, nadając wezwanie Świętej Trójcy. Kolejno 10 lipca 1663 r. Sylwiusz Nimrod wystawił dokument lokacyjny przekazując zasadźcy teren obok wsi (na „surowym korzeniu”) lub część wsi Dreske w celu lokowania tam miasta na prawie niemieckim. Zasadźca wybrany przez księcia miał wykonać pomiary terenu, opracować plan miasta, zwerbować osadników, nadzorować budowę oraz zorganizować jego zarządzanie. Między innymi – wytyczył on prostokątny rynek z dochodzącymi czterema ulicami. Zapewne w środku tego placu przewidział plac handlowy, na którym miały stanąć ławy i kramy. Wokół rynku wytyczył bloki zabudowy, które z kolei podzielono na działki pod zabudowę. Działki te osadnicy otrzymali w wieczystą dzierżawę. Na nich rozpoczynali samodzielnie i za własne środki budowę domów - głównie drewnianych. Zasadźca stworzył też kancelarię miejską, która musiała mieć pieczęć dla uwierzytelnienia wytwarzanych dokumentów.

Chociaż książę Sylwiusz Nimrod zmarł po 9 miesiącach (26.04. 1664 r.) - zasadźca zgodnie z otrzymanym aktem lokacji najpewniej dalej wypełniał jego wolę. Dlatego można sądzić, że już w 1675 r. istniała zabudowa miejska wokół rynku i przy ulicach wiodących do niego. W 1673 r. księżna – wdowa po Sylwiuszu Nimrodzie podzieliła księstwo pomiędzy trzech żyjących synów: Sylwiusza Fryderyka (ur.1651 – objął dzielnicę oleśnicką), Chrystiana Ulryka (ur. 1652 – objął dzielnicę bierutowską), Juliusza Zygmunta (ur. 1653 – objął dzielnicę trzebnicką i międzyborską).

Książe Juliusz Zygmunt różnił się od swoich starszych braci brakiem obycia oraz kłopotami zdrowotnymi. Bowiem gdy w 1664 r. bracia pojechali w podróż kawalerską w celu zdobycia wykształcenia, zwiedzenia Europy i poznania innych książąt – Juliusz Zygmunt pojechał na roczny pobyt do Lipska na leczenie, które niewiele pomogło, natomiast braki w wykształceniu prawdopodobnie nadrabiał później w Oleśnicy z nauczycielem wynajętym przez matkę.

Starsi bracia Juliusza mogli osiąść w zamkach w Oleśnicy i Bierutowie. Natomiast Wirtembergowie (i wcześniej Podiebradowie) nie mieli w Trzebnicy żadnej podobnej budowli, dlatego powstał problem jego siedziby książęcej. W księstwie istniały tylko dwa szlacheckie dwory murowane, mogące po rozbudowie pełnić rolę zamku książęcego – Dreske i Jänschdorf (Januszkowice). Wybrano dwór w Dreske, gdyż on już był własnością księstwa i istniało przy nim miasto o tej nazwie. Jednak Dreske istniało na terenie księstwa oleśnickiego i należało je z niego wyodrębnić. Tak też uczyniono i jednocześnie dodano do tego wydzielonego terytorium folwark Rackwitz (Nowica), wieś Neudorf (Nowosiedlice) i Damer (Dąbrowa). Pozostałe jego ziemie znajdowały się w okręgu trzebnickim i międzyborskim, w tym ostatnim istniał mały zamek i zarząd ziemski tego terytorium.

Juliusz Zygmunt dostał 10 tys. talarów (według niektórych historyków – dukatów), cegły i wapno na rozbudowę dworu szlacheckiego na siedzibę książęcą, co trwało 2 lata. Zapewne kształt części dachowej, naśladującej budynki renesansowe, wzorowano na zachodnim skrzydle zamku oleśnickiego z okresu Podiebradów. Książę Juliusz mając 22 lata – 8 listopada 1675 r. rozpoczął rządy w swojej części władztwa od przyjęcia w nim hołdu przedstawicieli mieszkańców. Wtedy powstało księstwo nazywane dobroszyckim, oleśnicko–dobroszyckim lub księstwem oleśnickim na Dobroszycach. Wtedy także zdecydował o zmianie nazwy miasta z Dreske na Juliusburg. Rok później pojawiła się pieczęć miejska z napisem otokowym SIGILLVM MVNICIPII IVLIVSBVRG 1676 i herbem miasta, którego godło przedstawiało w uproszczeniu ścianę frontową zamku książęcego.

Po wybudowaniu siedziby matka znalazła mu kandydatkę na żonę i 4 kwietnia 1677 r. w miejscowości Grabow, 24–letni Juliusz, poślubił starszą o 6 lat księżniczkę Annę Zofię von Mecklenburg–Schwerin, a 23 maja 1677 r. przywiózł ją do Juliusburga.

Na ich wspólny wjazd do Juliusburga przygotowano różnorodne uroczystości, w tym także występ muzyków książęcych. Drukarnia oleśnicka G. Güntzela wydała z tej okazji publikację muzyczną, którą otrzymali zaproszeni goście. Dzięki temu muzyka rozbrzmiewała często w zamku z okazji rocznic i ważnych zdarzeń. W latach 1678–1680 r. bili dla księcia Juliusza w Oleśnicy monety z jego postacią, o wartościach 1, 3, 6, 15 krajcarów. Pokazano przykładową monetę o wartości 15 krajcarów z 1678 r.

Na awersie znajdowało się popiersie księcia w zbroi, pod nim w kartuszu rzymska liczba XV i tytularny skrócony napis otokowy, w tłumaczeniu – Juliusz Zygmunt z Łaski Bożej książę Wirtembergii, Tec, na Śląsku Oleśnicy. Na rewersie widniał orzeł księstwa oleśnickiego i dokończenie tytularnego napisu otokowego Hrabia Montbeliardu, pan Heidenheimu, Šternberku i Międzyborza 1678 rok. Pod skrzydłami orła znajdowała się sygnatura FC – V, czyli wardajna Franza Carla Uhle.

W 1678 r. książę rozbudował kościół i jego wieżę. Następne lata nie były szczęśliwe dla pary książęcej – ich dwoje dzieci zmarło niedługo po porodzie. Dopiero 11 marca 1682 r. narodziło się kolejne dziecko, któremu nadano imię Karol. Żył dłużej niż jego rodzeństwo, przeżył także swojego ojca.

Za czasów rządów księcia Juliusza pojawił się w 1677 r. pierwszy aptekarz oraz powstało bractwo strzeleckie, wspierane później przez jego żonę, a potem księcia Karola. Liczyło ok. 80 członków i z przerwami dotrwało do 1945 r. W 1683 r. pierwszy złotnik otworzył warsztat w Dobroszycach. Z czasem złotnicy założyli cech i prowadzili działalność ponad 30 lat. Dopiero w 1692 r. pojawił się w Dobroszycach pierwszy kat. Wykonywał on „bezgardłowe” wyroki, gdyż ówcześnie panujący książęta wirtemberscy nie mogli wydawać wyroków śmierci. Natomiast pierwszy wyrok śmierci poprzez ścięcie, odbył się w rynku dobroszyckim już 1684 r. Wykonał go prawdopodobnie kat z Oleśnicy i nie wiadomo, kto ten wyrok wydał.

Juliusz Zygmunt cieszył się nowym zamkiem zaledwie 9 lat – zmarł w 1684 r. Został pochowany w tymczasowej krypcie, w której już spoczywało dwoje wcześniej zmarłych dzieci. Anna Zofia w wieku 37 lat została wdową z 2 – letnim dzieckiem księciem Karolem. Stała się jego prawnym opiekunem i w jego imieniu rządziła księstwem, zamawiając pieczęcie o dużych wymiarach. Z powodu śmierci męża kazała wybić monetę talarową, którą można było wręczać ważniejszym uczestnikom uroczystości pogrzebowych i będącą jednocześnie w obiegu.

Także kazała wybić medal, który miał ogłosić wszystkim, że jest opiekunką małoletniego księcia i regentką. Dalej jej historia i syna była wyrażona pięcioma srebrnymi medalami wykonanymi przez rytownika Johanna Neidhardta. Po skończeniu ośmiu lat książę Karol zaczął uczyć się w dobrej szkole elementarnej we Wrocławiu. Aby być bliżej syna kupiła w 1688 r. we Wrocławiu dom, który przebudowała na pałac. Księżna Anna chcąc zwiększyć stan posiadania syna, kupiła w 1693 r. dobra goszczańskie i wieś Chełstów.

Bliskość Oleśnicy, stwarzającej znaczącą konkurencję dla rozwoju rzemiosła i handlu powodowała, że miasto Dobroszyce nie uzyskiwało zamierzonych dochodów. Dlatego stan kasy miejskiej nie pozwalał na wybudowanie ratusza, co spowodowało, że księżna Anna kazała go wystawić w 1693 r. na swój koszt. Był wykonany oszczędnie z muru pruskiego, tak jak duża część budynków przy rynku.

Jednocześnie księżna rozpoczęła gruntowną modernizację kościoła w Dobroszycach. W 1695 r. sprzedała udziały syna w majątku Šternberk na Morawach, a znacząca sumę pieniędzy przeznaczyła na wykonanie ołtarza, ambony, organów, chóru muzycznego, chrzcielnicy i loży książęcej. Również wykonała kryptę, do której przeniesiono sarkofag księcia Juliusza i ich dwojga dzieci, pozostawiając kryptę Heugelów. Otoczono kościół murem i wykonano zadaszony murowany ganek prowadzący z jadalni zamkowej do kościoła na emporę książęcą. Miało to pokazać, że zamek dobroszycki ma podobne funkcje jak oleśnicki. Całość prac zakończono w 1697 r. Kościół wtedy praktycznie stał się kościołem zamkowym, chociaż był jednocześnie kościołem parafialnym mieszkańców miasta i wsi. Ze zdjęć wnętrz wynika, że był to jeden z piękniejszych kościołów w księstwie oleśnickim – całe wyposażenie było bogato rzeźbione w drewnie.

W 1696 r. książę Karol mając 14 lat opuścił Dobroszyce, aby udać się w tzw. podróż kawalerską. Miał w jej trakcie kontynuować naukę i zbierać wiedzę przydatną w zarządzaniu księstwem. Być może, ze względów finansowych jego podróż objęła jedynie kraje niemieckojęzyczne. Wiadomo jedynie, że w jej trakcie ukończył Akademię rycerską Rudolph Antoniana w Wolfenbüttel, która miała dobry poziom nauczania. Młodzi arystokraci uczyli się teologii, prawa, historii, matematyki, mechaniki, łaciny, włoskiego, francuskiego, jazdy konnej, strzelania, szermierki i tańca. 

W 1679 r. zmarł książę Sylwiusz Fryderyk, pan na Oleśnicy. Zgodnie z ustaloną kolejnością dziedziczenia – władztwo oleśnickie miał objąć Chrystian Ulryk, a opróżnione – bierutowskie – książę Karol. Ziemie księstwa dobroszyckiego miały być podzielone pomiędzy Chrystiana Ulryka i Karola.

W związku z nieobecnością księcia Karola i potrzebą wykonania remontu zamku oleśnickiego Chrystian Ulryk nie spieszył się z opuszczeniem Bierutowa. Dlatego Dobroszyce w dalszym ciągu stanowiły siedzibę księstwa – książę dopiero opuścił Bierutów w 1700 r. Wówczas część bierutowską mogła objąć księżna Anna Zofia w imieniu swojego syna. Hołd, czyli przyrzeczenie poddaństwa, złożyli jej przedstawiciele stanów bierutowskich 9 listopada 1700 r. Jest to jednocześnie formalne przeniesienie rezydencji książęcej z Dobroszyc do Bierutowa i na tym zaczyna się kończyć oficjalna historia Dobroszyc, jako miasta książęcego. Dostawcy i rzemieślnicy pracujący dla dworu dobroszyckiego mogli z tego powodu tracić zamówienia. Część dworzan i urzędników mogła przenieść się razem z księżną do Bierutowa, inni pozostali bez pracy, a miasto ogółem straciło rangę ośrodka władzy książęcej. W 1702 r. książę Karol powrócił z podróży kawalerskiej i osiadł w zamku bierutowskim. W grudniu 1703 r. pojął za żonę księżnę saską na Meiningen – Wilhelminę Ludwikę. Po powrocie do Bierutowa 10 marca 1704 r. złożył wraz z żoną hołd lenny na ręce księcia Chrystiana Ulryka, który przyjął go z upoważnienia cesarza. Zatem oni przyjęli hołd lenny od stanów bierutowskich. Wkrótce zmarł książę Chrystian Ulryk i opróżnione księstwo dobroszyckie miało zostać przyłączone do księstwa oleśnickiego i do bierutowskiego, którym rządził książę Karol. I to był formalny koniec księstwa dobroszyckiego. Jednocześnie w latach 1704 – 1707 książę Karol tytułuje się księciem oleśnickim, gdyż został opiekunem nieletniego księcia Karola Fryderyka, syna Chrystiana Ulryka i jego następcy w księstwie oleśnickim. W końcu 1707 r. Karol wraca do Bierutowa, a w 1710 r. zostaje uznany przez cesarza Józefa I za niezdolnego do sprawowania rządów. Do śmierci żyje skromnie w zamku bierutowskim.

Księżna Anna Zofia musiała zamieszkać we wdowiej siedzibie wyznaczonej przez cesarza. Prawdopodobnie był to zamek w Międzyborzu, w którym mieszkała aż do śmierci, dobrze zapisując się wraz z synem w historii tego miasta. Ostatecznie zamek w Dobroszycach stał się miejscem zarządzania dobrami ziemskimi.

4 grudnia 1726 r. mieszkańcy Dobroszyc mieli okazję przypomnieć sobie dawne książęce czasy. Wtedy uroczyście przy udziale księcia Karola, jego żony i dworu bierutowskiego, składano sarkofag zmarłej księżnej Anny Zofii do krypty książęcej w kościele Świętej Trójcy, w której już spoczywali jej mąż i dwoje dzieci. Po śmierci księcia Karola (1745 r.) jego sarkofag umieszczono w krypcie w Bierutowie. W 1822 r. już go tam nie było. Być może, wojska napoleońskie rozbiły sarkofagi w poszukiwaniu kosztowności. Analogicznie mogło być w Dobroszycach. Żaden sarkofag dobroszycki nie zachował się do naszych czasów.

Marek Nienałtowski

Literatura:

1. Kwaśniewski A., Chorowska M., Dwór w Dobroszycach, Wrocław 2005

2. Mrozowicz W., Wiszewski P., Kraina nad Widawą, bierutowskie dzieje od czasów najdawniejszych po współczesność, Wrocław 2006

3. Nienałtowski M., Wirtembergowie, książęta na Oleśnicy, Bierutowie i Dobroszycach, Oleśnica 2019 r.

4. Pyzik J., A., Miasto Juliusza, Panorama Oleśnicka nr 18, 1995

5. Wojtucki D., Publiczne miejsca straceń na Dolnym Śląsku od XV do połowy XIX w., Wrocław 2009

6. Strona internetowa: www.olesnica.nienaltowski.net

Podpisy pod ilustracjami:
Rys.1. Plan Dobroszyc, za: F.B. Werner, Topographia Seu Compendium Silesiae. Pars II. Ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, IV F 11 113b wol.2. Z lewej pokazano miasto z dużym rynkiem i ratuszem (11). Z prawej wieś, wyżej widać ogród zamkowy (3), kolejno zamek książęcy (1), kościół Świętej Trójcy (2), Budynek pastora (12), dalej dwa duże zabudowania folwarczne (4). W zabudowaniach wiejskich widać browar książęcy (6). Pozostałe wyszczególnione budynki należały do znanej szlachty i lekarza
Rys. 2. Strona frontowa zamku w Dobroszycach. Rys. Adam Traczyk 2012 r.
Rys. 3. Moneta o wartości 15 krajcarów. Srebro, śr. 31 mm, waga 6.4 g. Źródło: sixbid.com
Rys. 4. Popiersie księcia Juliusza Zygmunta
Rys. 5. Ratusz istniejący w latach 1693-1826
Rys. 6. Księżna Anna Zofia. Ilustracja ze zbiorów prywatnych
Rys. 7. Książę Karol. Fragment obrazu z Muzeum Wirtembergów (Wikipedia) może autorstwa Adama. F. Breyera